اسلام آباد(بيورو رپورٽ) سپريم ڪورٽ ۾ فوجي عدالتن ۾ شهرين جي ٽرائل خلاف داخل مختلف درخواستن تي ٻڌڻي دوران عدالت فوجي عدالتن ۾ شهرين جي ٽرائل تي فوري حڪم نامو ڏيڻ واري درخواست رد ڪري ڇڏي.چيف جسٽس پاڪستان عمر عطا بنديال جي سربراهي ۾ 6 رڪني لارجر بينچ ڪيس جي ٻڌڻي ڪئي، جسٽس اعجاز الاحسن، جسٽس منيب اختر، جسٽس يحيٰ آفريدي، جسٽس مظاهر علي اڪبر نقوي ۽ جسٽس عائشه ملڪ به بينچ جو حصو آهن.اڄ ٻڌڻي شروع ٿي ته سپريم ڪورٽ بار ايسوسيئيشن جو صدر عابد زبيري روسٽرم تي آيو.عابد زبيري چيو ته اسان سول فوجي عدالتن ۾ ٽرائل جي معاملي تي درخواست داخل ڪئي آهي.چيف جسٽس چيو ته اسان کي خوشي آهي ته سپريم ڪورٽ بار مان درخواست آئي.
سٺيون دليلون ڀليڪار آهن، جڏهن درخواست نمبر لڳندو ته اسان ڏسنداسين. چيئرمين تحريڪ انصاف عمران خان جي وڪيل عزير ڀنڊاري چيو ته گذريل ڏينهن آءِ ايس پي آر طرفان پريس ڪانفرنس ڪئي وئي هئي، آءِ ايس پي آر 102 ماڻهن جي ٽرائل جي ڳالهه ڪئي، اٽارني جنرل ۽ ڊي جي آءِ ايس پي آر بيان هڪ ٻئي خلاف آهن.اٽارني جنرل چيو ته مان اڄ به پنهنجي بيان تي قائم آهيان، عدالت ۾ بچاءَ واري وزارت جا نمائندا موجود آهن اهي صورتحال بهتر نموني بيان ڪري سگهن ٿا.چيف جسٽس عمر عطا بنديال چيو ته اٽارني جنرل جي بيان تي يقين رکون ٿا. عمران خان جي وڪيل عزير ڀنڊاري چيو ته منهنجو موقف آهي ته شهرين جو فوجي عدالتن ۾ ٽرائل نٿو هلي سگهي. مان سپاهين جي ٽرائل ۽ عدالت جي اختيارن جي ڳالهه نه ڪندس.آرمي ايڪٽ تحت ڏوهه اچي سگهي ٿو يا نه، اهو الڳ سوال آهي. ڏسڻو اهو آهي ته فورسز سان لاڳاپيل ڏوهن جو فوجي عدالتن ۾ ٽرائل ٿي سگهي ٿو يا نه.جسٽس اعجاز الحسن چيو ته ججن جي مقرري جو آرٽيڪل 175 (3) 1986ع ۾ آيو.هاڻي حالتون ۽ واقعا ان عدالتي نظيرن جي مقابلي ۾ بلڪل مختلف آهن جن جي توهان ڳالهه ڪري رهيا آهيو. جسٽس منيب چيو ته اها ڪهڙي ڳالهه آهي ته آئين فوجي آفيسرن کي نه پر باقي شهرين کي تحفظ ڏئي ٿو؟ وڪيل عزير ڀنڊاري چيو ته آئين ۾ درج بنيادي حق فوجي اهلڪارن ۽ آفيسرن تي لاڳو نٿا ٿين. منهنجا دليل رڳو سولين جي فوجي ٽرائل خلاف هوندا. مون کي سپاهين جي آزمائش سان ڪو به واسطو نه آهي. پارليامينٽ آئيني ترميم کانسواءِ فوجي عدالتن ۾ سول ٽرائل جي اجازت نٿي ڏئي سگهي.21 هين ترميم اهو اصول قائم ڪيو ته هڪ سول ٽرائل هڪ آئيني ترميم جي ضرورت آهي. جسٽس عائشه ملڪ چيو ته جيڪڏهن اندروني لاڳاپن جو به رخ آهي ته ڇا سولين تي فوجي عدالتن ۾ ٽرائل نٿو ٿي سگهي؟ جسٽس اعجاز الحسن چيو ته 21 هين ترميم ڪيس جي فيصلي ۾ جنگ ۽ اندروني لاڳاپن جي بچاءَ لاءِ خطرن جا اصول ڏنل آهن.جسٽس يحيٰ آفريدي چيو ته گذريل ڏينهن آءِ ايس پي آر جي پريس ڪانفرنس کانپوءِ صورتحال واضح ٿي چڪي آهي.ڇا عام شهرين کي اندروني طور فورسز سان ڳنڍيو پيو وڃي؟ اٽارني جنرل منصور عثمان سپريم ڪورٽ ۾ فوجي عدالتن ۾ عام شهرين جي ٽرائل بابت وضاحت ڪندي چيو ته في الحال ڪوبه شهري ٽرائل تي ناهي. هن وقت فوجي عدالتن ۾ هلندڙ ڪارروائين ۾ فوج اندران سهڪار جا الزام آهن.جسٽس عائشه ملڪ چيو ته ايف بي علي ڪيس موجب سولين تي فوجي عدالت ۾ ڪيس هلي سگهي ٿو. عدالتي اڳڪٿين موجب جيڪڏهن سولين جا فوج ۾ اندروني لاڳاپا آهن ته فوجي عدالتن ۾ ٽرائل ٿي سگهي ٿو. ڪير فيصلو ڪري ته هڪ شهري جو اندروني معاملو آهي ۽ ان ڪري فوجي عدالت ۾ ڪيس هلايو ويندو؟ جسٽس منيب اختر چيو ته ايف بي علي ڪيس موجب جنگي حالتن ۾ آرمي ايڪٽ تحت سولين تي ڪيس هلي سگهي ٿو.جنگ جي وقت جي حالتن جي غير موجودگي ۾ عام ماڻهن جي فوجي عدالتن ذريعي ٽرائل جي اجازت ڏيڻ لاء هڪ آئيني ترميم جي ضرورت آهي.جسٽس يحيٰ آفريدي چيو ته اٽارني جنرل ٻڌايو ته جوابدارن جي حوالگي بابت ڪهڙي قانون جو استعمال ڪيو پيو وڃي؟ ان تي اٽارني جنرل چيو ته جوابدارن جي حوالگي بابت 2 ڊي ون استعمال ڪيو پيو وڃي. چيف جسٽس چيو ته دلچسپ ڳالهه آهي ته اسان وٽ آفيشل سيڪريٽ ايڪٽ موجود ناهي، ڳالهيون هوا ۾ ٿي رهيون آهن، ڪهڙا ڏوهه 2 ڊي ون تحت اچن ٿا؟ عدالت جي مدد ڪريو.جسٽس اعجاز الحسن چيو ته سولين جي فوجي عدالت ۾ ٽرائل جي اجازت ڏيڻ جو صوابديدي اختيار شفاف طريقي سان استعمال ڪيو وڃي.عمران خان جي وڪيل چيو ته شهرين کي بنيادي حقن کان محروم نٿو ڪري سگهجي، جسٽس عائشه ملڪ چيو ته آرمي ايڪٽ جو سيڪشن 2 ڊي چوي ٿو ته اهو انهن تي لاڳو ٿيندو جيڪي فوج ۾ شامل ناهن.ايڊووڪيٽ عزيز ڀنڊاري چيو ته آرمي ايڪٽ جي سيڪشن 2 ڊي سولين تي لاڳو ٿئي ٿي جيڪي فورسز جي آپريشن کي متاثر ڪن ٿا.جسٽس مظاهر نقوي چيو ته جڏهن آرمي ايڪٽ ۾ درج ڏوهه رڪارڊ تي ناهي ته اي ٽي سي حوالگي جي اجازت ڪيئن ڏني؟ وڪيل عزير ڀنڊاري چيو ته آئين جو آرٽيڪل 175 ٽن عدالتي طريقيڪار جي ڳالهه ڪري ٿو. آئين جو آرٽيڪل 9 ۽ 10 بنيادي حقن سان لاڳاپيل آهي، جيتوڻيڪ اهي سڀئي آرٽيڪل الڳ الڳ آهن پر اهي هڪٻئي سان لاڳاپيل آهن، بنيادي حقن جي تقاضا آهي ته آرٽيڪل 175 III تحت مقرر ڪيل جج مقدمو هلائڻ گهرجي.هڪ شهري جو ڪورٽ مارشل ٽرائل عدالتي نظام تي سٺو تاثر نٿو ڇڏي. فوجي عدالتن ۾ عام ماڻهن جي ٽرائل جي اجازت ڪنهن کي به نه ڏني وئي.جسٽس عائشه ملڪ چيو ته آرمي ايڪٽ تحت ٽرائل لاءِ آفيشل سيڪريٽس ايڪٽ تحت هجڻ ضروري آهي، آفيشل سيڪريٽس ايڪٽ ڏيکاريو.وڪيل عزير ڀنڊاري چيو ته آفيشل آرمي ايڪٽ موجب ڪنهن به منع ٿيل علائقي تي حملو ڪرڻ يا استعمال ڪرڻ ڏوهه آهي جنهن سان دشمن کي فائدو ٿئي.جسٽس عائشه ملڪ چيو ته جتي جنگي منصوبا هجن يا جنگي تنصيب منع ٿيل علائقو اهو آهي چيف جسٽس عمر عطا بنديال چيو آهي ته فوجي آفيسرن جو سڀ کان اهم مورال هوندو آهي. فوجي آفيسرن جو حوصلو پست ڪرڻ سان سندن دشمن سان وڙهڻ جو حوصلو گهٽجي ٿو. پاڪ فوج جي آفيسرن ۾ اعليٰ حوصلي سبب ملڪ خاطر قرباني جو جذبو موجود آهي. وڪيل عزير ڀنڊاري چيو ته آرمي ايڪٽ ۾ 2015ع ۽ پوءِ 2017ع ۾ ڪجهه ڏوهه شامل ڪيا ويا. احمد فراز تي فوج خلاف شعر لکڻ جو الزام هو. احمد فراز جي ويجهو ساٿي سيف الدين سيف سندس ڪيس وڙهيو. احمد فراز ڪيس جي فيصلي ۾ اهو به چيو ويو ته آرمي ايڪٽ سولين تي لاڳو نٿو ٿئي. 9 مئي جي واقعن جي ايف آءِ آر دهشتگرديءَ جي خاتمي واري قانون تحت داخل ڪئي وئي. اهي ڏوهه قابل ضمانت آهن ۽ آرمي ايڪٽ تحت نٿا اچن، اعتزازاحسن پنهنجي درخواست ۾ حبس بيوس جي رٽ جي به درخواست ڪئي آهي. جسٽس منيب چيو ته جيڪڏهن ڪنهن تي آرمي ايڪٽ تحت الزام ناهي ته فوج جاچ ڪيئن ڪندي؟ جڏهن ڪو آرمي ايڪٽ جي دائري ۾ نٿو اچي ته ان خلاف ڪارروائي ڪيئن ٿي سگهي ٿي؟ چيف جسٽس چيو ته سمجهه ۾ نٿو اچي ته فوج ڪنهن کي ڪيئن گرفتار ڪري سگهي ٿي جڏهن ته وٽن خلاف ثبوت ناهن.جسٽس منيب چيو ته پوليس رپورٽ اچڻ تائين مئجسٽريٽ به جوابدارن خلاف ڪارروائي نٿو ڪري سگهي. جسٽس اعجاز الحسن چيو ته هينئر تائين جي رڪارڊ موجب گرفتار جوابدارن تي ڪو به الزام ناهي. ڪنهن کي بغير ڪنهن الزام جي فوجي حراست ۾ ڪيئن رکيو وڃي؟ جسٽس منيب ميمڻ وڪيل عزير ڀنڊاري کي مخاطب ٿيندي چيو ته توهان چئي رهيا آهيو ته فوجي عدالت رڳو سپاهين کي نظر ۾ رکندي ٺاهي وئي آهي. توهان چئو ٿا ته فوجي انصاف عام ماڻهن لاءِ ناهي؟ جسٽس مظاهر نقوي جي سوال تي وڪيل عزير ڀنڊاري چيو ته آفيشل سيڪريٽس ايڪٽ جي سزا ۾ ضمانت ٿي سگهي ٿي. ايف آءِ آرز ۾ آفيشل سيڪريٽس ايڪٽ جو ذڪر ناهي، آرمي ايڪٽ 1952 ۾ ترميم ڪئي وئي جنهن ۾ تحفظ پاڪستان ايڪٽ ۽ دهشتگردي خلاف شقون شامل ڪيون ويون.2017 ۾ ترميم ڪئي وئي جنهن ۾ 2 سالن جي دهشتگردي خلاف شقون شامل ڪيون ويون. عمران خان جي وڪيل چيو ته جن ڏوهن تحت کيس گرفتار ڪيو ويو آهي، ان ۾ قانوني بدنيتي آهي، سمورا ڏوهه سرڪاري دائري ۾ آهن، 9 مئي سانحي جي ذميوارن جو اوپن پبلڪ ٽرائل دهشتگردي جي خاتمي واري قانون تحت ڪيو وڃي، ايف آءِ اي ارسا آهي. دهشتگردي ايڪٽ تحت پر ٽرائل آرمي ايڪٽ تحت ٿي رهيو آهي.پي ٽي آءِ چيئرمين جي وڪيل عزير ڀنڊاري جا دليل مڪمل ٿيڻ بعد زمان وردگ ايڊووڪيٽ وڪيل عزير ڀنڊاري جا دليل منظور ڪيا.جڏهن اٽارني جنرل منصور عثمان اعواڻ جا دليل شروع ٿيا ته جسٽس عائشه ملڪ پڇاڻو ڪيو ته ڇا توهان اسان کي سمورا دستاويز ٻڌائيندا؟اٽارني جنرل چيو ته عدالتي جائزي لاءِ رپورٽون ۽ دستاويز رکي ڇڏيندس.مان اوهان کي ايف آءِ آر مان ٻڌائيندس جتي ڏوهن جا تفصيل فوجي حراست ۾ وٺڻ ۽ الزام هڻڻ جو عمل درج ٿيل آهن، مڪمل قانوني عمل آهي جنهن بعد گرفتاريون ڪيون ويون.چيف جسٽس چيو ته ڇا توهان ان الزام جي تعريف کي نٿا مڃو جيڪو درخواست ڏيندڙن جو موقف آهي؟ جسٽس يحيٰ آفريدي چيو ته اٽارني جنرل صاحب درخواستگذارن طرفان ڪيتريون ئي حقيقتون سامهون آيون، جيڪڏهن توهان انهن حقيقتن سان متفق نه آهيو ته پوءِ عدالت کي ٻڌايو.اٽارني جنرل چيو ته اڃا تائين چارج فريم ناهي ٿيو، رڳو الزامن جي بنياد تي ڪارروائي ڪئي وئي آهي. مان توهان کي ٻڌايان ٿو ته جن تي آرمي ايڪٽ تحت ڪيس هلي رهيا آهن انهن جا ڪهڙا قانوني حق آهن.عزير ڀنڊاري جي گرفتاري ۽ الزام بابت بيان ڪيل قانوني عمل جي رپورٽ ڪندس.
فوجي حراست ۾ 102 ماڻهن جا تفصيل عدالت ۾ جمع
جسٽس مظاهر نقوي چيو ته هن چيو ته فوجي عدالتن ۾ ٽرائل اڃا شروع ناهي ٿيو. ان تي اٽارني جنرل چيو ته مان پنهنجي بيان تي قائم آهيان، ڪل 102 ماڻهو فوجي حراست ۾ آهن، پهرين ڳالهه اها آهي ته فوجي حراست ۾ ماڻهن کي پنهنجي گهرڀاتين سان فون تي ڳالهائڻ جي اجازت آهي، والدين لاڳاپيل شخص سان رابطو ڪري سگهن ٿا. هفتي ۾ هڪ ڀيرو ملاقات جو وقت مقرر ڪيو ويو آهي، انهن 102 ماڻهن کي جيل ۾ پڙهڻ لاءِ ڪتاب ڏنا ويندا، کاڌي پيتي جو خاص خيال رکيو ويندو.جسٽس عائشه ملڪ چيو ته توهان جي ڏنل 102 ماڻهن جي لسٽ پبليڪ ڪئي ويندي. اٽارني جنرل چيو ته گذارش آهي ته 102 ماڻهن جي نالن ۽ تفصيلن جي لسٽ عام نه ڪئي وڃي.چيف جسٽس چيو ته عيد جي ڏينهن عوام کي خبر پوي ته ڪير فوجي حراست ۾ آهي.جسٽس عائشه ملڪ چيو ته لسٽ کي عام ڪيو وڃي ته جيئن شڪ پيدا ٿئي ته ڪير پڪڙيو آهي ۽ ڪير نه هٽايو ويو آهي. اٽارني جنرل چيو ته حراست ۾ ورتل ماڻهن سان 24 ڪلاڪن اندر سندن گهرڀاتين سان رابطو ڪيو ويندو، ڪنهن به ميڊيڪل ايمرجنسي جي صورت ۾ به انتظام ڪيا ويا آهن، لسٽ پبليڪ ڪرڻ بابت هڪ ڪلاڪ اندر ججن کي چيمبر ۾ آگاهه ڪندس.اعتزاز احسن جي وڪيل لطيف کوسا چيو ته کيس سمجهه ۾ نٿو اچي ته 102 ماڻهن جا نالا منظر عام تي آڻڻ کان ڇو هڙپ ڪري رهيا آهيون، آءِ سي جي رپورٽ ۾ فوجي عدالت ۾ موت جي سزا جو به ذڪر ڪيو ويو آهي.اٽارني جنرل چيو ته موت جي سزا رڳو ان صورت ۾ لڳائي سگهجي ٿي جڏهن ڪو پرڏيهي ايجنٽ ملوث هجي، موجوده ڪيسن ۾ ڪنهن به پرڏيهي ايجنٽ جي ملوث هجڻ جا ثبوت ناهن مليا.وڪيل فيصل صديقي موقف اختيار ڪيو ته اسان جي درخواست آهي ته ايندڙ ٻڌڻي تائين ٽرائل شروع نه ڪيو وڃي. چيف جسٽس چيو ته عيد کانپوءِ ملنداسين، عيد کانپوءِ پهرين هفتي ۾ ٻڌائينداسين ته ڪيس جي ٻڌڻي ڪڏهن ٿيندي.وڪيل خواجا احمد حسين اهو به استدعا ڪئي ته حڪم ڏنو وڃي ته ان ڪيس دوران ڪنهن به شهري کي ٽرائل نه ڪيو وڃي.اٽارني جنرل چيو ته فوجي حراست ۾ 102 ماڻهن جو ٽرائل ناهي ٿيو، خبر ناهي ايندڙ 2 هفتن ۾ جاچ ڪٿي پهچندي.چيف جسٽس چيو ته اميد آهي ته فوري ٽرائل شروع نه ٿيندو، سڀني جو خيال رکو.عدالت درخواستگذارن جي درخواست رد ڪندي فوري حڪم نامو جاري ڪري ڇڏيو.سپريم ڪورٽ ڪيس جي ٻڌڻي ملتوي ڪري ڇڏي
